Aste honetan 495 urte bete dira, Labriteko Henrike errege nafarrak, Pavia-ko gotorlekutik ihes egin zuenetik. Errege honek, garrantzi funtsezkoa du euskararen historian, baina era berean bere bizitzaren gertaera eta pasadizoek hainbat liburu eta filme egiteko modukoak dira. Hurrengo sarreretan Enrikeren bizitzaren eta txanpongintzaren inguruan jardungo gara; ez dugu ez aspertzeko denborarik izango.
Labriteko Henrike, Henrike II. Zangotzarra, 1503. Urtean jaio zen Zangotzan, bertan bait ziren momentu horretan bere aita amak, Foix-eko Katerina eta Labriteko Juan. Nafarroako erregeen merkatari eta mailegu-emailea zenaren etxean, Juan Sebastian-en etxean jaio zen, kale nagusian.
Bere anai zaharrenak, bere jaiotzaren aurretik hilak ziren, Juan 1496. an eta Andres Febo 1503. an bertan eta ondorioz, Henrike, Nafarroako erregeen lehenseme eta oinorderko orokor bezala geratu zen, eta horrenbestez Vianako Printzearen tituloa jaso zuen.
Henrike II.aren Zangotzako jaioetxean jarritako oroitarria
Henrikeren gaztaro urteak, Iruña, Olite-Erriberri, Tutera eta Zangotzako gaztelu-jauregietan igaro ziren. Zangotza bertan, beste batzuen inguruan, Xabierreko Frantzisko izan zuen lagunen artean.
Fernando katoliko edo usurpatzaileak, 1512.an Nafarroaren konkista hasi zuenean, Henrike Iruña utzi beharrean aurkitu zen, eta aita-amarekin batera Bearn-eko Jauntzaren lurraldetara ihes egin behar izan zuen. Handik, 1515.ean Pariseko gortera bidali zuten, bere lehengusu Frantzisko I.arekin.
Henrikek bederatzi urte eskas zituen Nafarroa garaia azkenengoz ikusi zuenean, eta laster konturatuko zen Nafarroako erresuma (eta aldi berean bera eta bere familia guztia), Valois eta Trastamara-Habsburgo erregeetxean artean jolasten zen partidaren pieza soil bat zela.
Labriteko Juan III erregearen (1516) eta Katerina erreginaren (1517) heriotzen ondoren, Vianako Printze gazte eta errege etxearen oinordekoak, garai honetan bere erresumak pairatzen zituen arazo politiko korapilatsuei aurre egin beharko zien. Hamalau urte zituen bakarrik, 1517.an Nafarroako errege bilakatu zenean.
Bitartean, 1516.an hila zen baita ere Fernando Katoliko eta usurpatzailea. Fernandok, Aragoiko errege eta gaztelako erregeordeak, ezin izan zuen Foix-ko Germana-rekin izandako bigarrengo ezkontzatik oinordeko bat aurkeztu. 1509an jaiotako Juan printzeak, bizirik iraun ezkero, Aragoiko erresuma (bere Mediterraneoko lurraldeekin) eta Nafarroa garaia oinordetuko zituzkeen, eta gaztelarekin zegoen bateratzea hautsiko zen. Baina Juan, jaio eta egun batzuetara hil zen.
Orain Henrikek, Habsburgo Austria etxeko Karlos I.a (Alemaniako Karlos V.a) izango du aurrean, Gaztela, Aragoi, Napoles eta Sitzialiako errege, Borgoina, Herbehereak eta Austria-Tiroleko lurraldeen jauna, eta laster Erromatar-Germaniar Inperio Sainduaren enperadore, azken hau Frantziako I.aren aurka, 1519.ko hauteskundean irabazita.
Amak, Henrikeren tutoretza, Labriteko Alain, aitaren aldeko aitonaren eskuetan utzi zuen. Zailtasunak, azkar hasi ziren, Frantzisko I.ak Henrike bere inguruan mantendu nahi bait zuen eta ondorioz, tutoretza bere gain jartzea eskatu bait zuen. Baina Bearn-eko estatuek, Lescarren bilduak, Alain onartu zuten tutore eta administratzaile bezala eta Alain-ek kargua zin egin zuen. Ala ere, Frantzisko I.ak Henrike bere inguruan mantendu zuen berme bezala, 1520.an Bearnera itzultzen utzi zuen arte; eta 1517.an bere arreba Parisa bidaltzea eskatzeraino iritsi zen, Labrit familiaren leialtasuna ziurtatzeko.
Alainek, 1522an hil aurretik eta garaiko agirien arabera, Behe Nafarroako eta Bearneko herria adorez, nobletasun eta oreka politikoz zuzentzeko irakaskuntza eman zion Henrikeri.
Labriteko Henrike IIa, Nafarroako erregea – Pintore ezezaguna egur taularen gainean – Musee Conde
Gaztelako erkidegoen eta balentziako Germanien gerren probetxu hartuz, 1521.an Frantzisko I.ak, Henrikeren euskarri moduan, Andre d’Foix Lesparrou edo Asparrotseko jauna bidali zuen, Nafarroa berreskuratzera.
Nafarroako espedizioaren prestaketak 1521.eko udaberrirarte atzeratu ziren. Gaztelako erkidegoen erreboltak, Nafarroa gaztelar soldadurik gabe utzi bazuen ere, berandu abiatu ziren, Apiril bukaeran, Karlos I.ak Gaztela osoaren kontrola berreskuratu bai zuen, Villalar-eko garaipenaren ondoren.
Ala ere, 1521.eko Maiatzean, eta iparraldetik etortzeko ziren soldaduei itsaron gabe, Nafarroaren bihotzean prestatutako altxamendu orokorra hasi zen. Hirigune gehienak, beaumondarrak izandako asko beraien artean, eta Iruña, Lizarra, Tafalla, Olite-Erriberri eta Tutera barne, gaztelarren aurka jaso ziren.
Aldi berean, Asparrots generalaren tropek, 12.000 oinezko (gehiengoak gaskoiak) eta artileria astuna bitarteko, Donibane Garazi errendatu zuten Maiatzak 15ean, Orreaga eta Auritz hartu baina lehenago. Maiatzak 17.an, Foix-eko Andrek, Henriken II.aren izenean, fideltasun zinak hartu zituen Atarrabian.
Antonio Manrique de Lara, Najerako Duke eta Nafarroako erregeordea, ihesi atera zen egun berberean Iruñatik Alfaro aldera , eta bidean zihoala erasotua eta arpilatua izan zen.
Iruñako altxamenduan, hirian irauten zuten soldadu gaztelar eskasek, bi edo hiru egunetan zehar iraun zuten gotorlekuan. Gotorlekuaren erasotzaile nafarren artean, Jasoko Frantziskoren (Xabierreko Frantzisko deunaren) anaiak ziren, Miguel eta Juan, errege Kontseiluarean buruzagia izandakoaren Jasoko Juan-en semeak. Miguel eta Juan Iruñako hiriaren arduran gelditu ziren.
Erresumaren berreskuraketa ez zen odoltsuegia izan. Mila bat gipuzkoar oñaztarrekin borrokak izan ziren Zengarren mendian, non hamazazpi hildako egon bait ziren. Iruñako gotorlekuan izandako zaurituetatik aparte, beste lau hildako egon ziren Yesa inguruan, ihes zebiltzan soldaduei bidea istean. Ondorengoetan, ez zen beaumontar biztanlegiaren baztertze jasoerarik izan, eta kargu anitzek bertan jarraitu zuten. Erresuma hamabost egunetako tartean berreskuratu zen, 1512.ko Albako Dukearen erasoaren baino epe laburragoan.
Hiriburua segurtatu ondoren, Foix-eko Andre-ren tropek, frantsesak, lapurtarrak, bearndarrak, behenafarrak, eta noski orain horiei elkartutako hego nafarrak ere bai, erresuma zeharkatu zuten Logroño erasotzeko asmoz. General frantsesak, erresuma segurtatu ordez, Logroño hirira gerturatzea eta hura setiatzea erabaki zuen. Ekainak 5.ean Asparrots-en artileriak hiria bonbardatu zuen, baina dagoeneko ekainak 11.an setiaketa altsa eta Nafarroa aldera alde egin beharrean izan zen, Karlos I.aren gudarostea berrantolatu eta inguratu ondoren.
Pierre Boissonnadek emandako zenbakien arabera, gudaroste gaztelarrak 30.000 bat soldadu elkartu zituen Nafarroa berreskuratzeko. Zenbaki hau horrela deskonposaketu dezakegu: 7.000 mila bat soldatu Gaztelako kondestableak ekarritakoak, 5.000 mila bat Gipuzkoa, Araba eta Bizkaitik etorritakoak, 4000 mila bat Beaumontarren buruzagi zen Lerin-go konteak ekarritakoak; Gaztelako hiriguneek, Segovia, Valladolid, Palencia, Burgos, Salamanca, Toro, Medina del Campo eta Avilak, hiri txikiago anitzen gain, 10.000 eta 14.000 soldatu artean erantsi zituzten. Hauen artean, soldadu asko, gaztelako erkidegoen gerran garaituak izan zirenen artean indarrez errekrutatuak izan ziren.
Asparrots-en soldaduek atzera egitean, eta gaztelarren kopuru nagusitzaren ondorioz, gaztelarrek Gares eta Lizarra hartu zituzten. Asparrots-ek, azkenik, 1521.eko Ekainak 30.ean, Iruñako inguruetan, Noain-go lur zabaletan, aurre egin zien 8.000 eta 10.000 soldadu arteko bere gudarostearekin. Ez zuten asko egiterik izan, hiru aldiz handiagoa zen gaztelar armadaren aurka eta eguna bukatzean, 5000 bat hildako utzi zituzten guda zelai odolduan. Asparrots bera era, zauritua eta preso hartua izan zen. Bost egun beranduago, Najerako Dukea zen Nafarroako erregeordea Iruñan sartu zen hiriarean errendizioa negoziatu ondoren. Negoziazio honen parte izan zen Asparrots generalaren askapena. Uztaila bukaeran Donibane Garazi berrartu zuten gaztelarrek.
Donibane Garazi eta Errobi Ibaiaren gaineko Zubia
Burrukak ia beste hiru urte luzetan jarraituko zuen.
Urtebete beranduago, 1522.ko Uztailak 22an Amaiur-eko gaztelua errenditu zen. Defendatzaileak preso hartuta, Iruñara eraman zituzten. Gotorlekua hartu ondoren, epaiketak eta ondoriozko exekuzioak ugaritu ziren. Pedro de Navarra mariskala, 1516.ko berreskuraketa saiakeran preso hartua, eta behin eta berriro Nafarroako erregeei zin egindako fideltasuna hausteko presiopean izan zutena, hilda azaldu zen Azaroaren 24an Simancas-eko gartzelan, sastatuta.
1523.eko neguan zehar eta 1524.eko Urtarrilerarte, zigor espedizio batek Oloron, Navarrenx, Garris, Sordes, Hastingues, Maule, Sauvaterre eta Bidache erraustu eta beste anitz ere arpillatu zituen. Segidan, 1524.eko Otsailean Hondarribiako gotorlekua setiatu zuten. Otsailak 2.an hasi zen bonbardaketa. Errendaketa negoziatzen ari ziren bitartean, soldatu frantsesek, Otsailaren 27.an gotorlekua utzi zuten, soldatu nafarrak bakar bakarrik utziz. Otsailaren 29.an, errendizioaren eta Karlos erregeari azpiratzearen truke barkamen dekretua eman zitzaien Nafarrei. Emandako bi hilabeteen epea bukatzear zegoela, 1524.ko Apirilean Hondarribiko garnizio nafarra entregatu zen, gotorlekua hartu zutenetik bi urte t’erdi pasa ondoren.
Hondarribi – Nikolas Deunaren atea
Gaztelarrek Behe Nafarroan zituzten azken posizioak 1530.an utzi zituztenerarte, iparraldeko erresuma zatiak ez zuen okupazio iraunkor eta etengabea izan. Donibane Garazi inguruan, bailara anitzen hartzea eta berreskuraketa, gerrila gatazka etengabearen ondorioa izan zen.
Henrike egoera honetaz baliatu zen Behe Nafarroaroan administrazio berrantolatua sustatzeko. Eredu moduan, Nafarroako erresumak bere aita amaren garaietan izandakoa hartu zuen.
1523.ko Abuztuaren 28an, Nafarroako gorteen ondorengo bezala, lehenengo aldiz bildu ziren Donapaleun Nafarroako estatu orokorrak. Hauen aurrean, eta Nafarroako kantzillerraren bidez, zin egin zuen Henrikek, erresumaren foruak, erregaliak, askatasun eta legeak gorde eta bete araztea. Estatu orokorrak, urtean biko aldikotasunerakin bildu ziren 1523 eta 1535 artean, eta urtean behinko aldikotasunarekin urte hontatik aurrera. Estatu orokorretan, erresumaren hiru estamenduak ordezkatuak zeuden, noblezia, elizgizonak eta hiribilduak edo hirugarren estatua alegia.
Estatuen batzar nagusiak estatu orokorretatik desberdinak ziren. Hauek, estatu orokorrak osatzen zituzten persona berdinen ohiz kanpoko eta premiazko bilerak ziren, behin behineko erabaki partikularrak hartzeko egokituak. Batzar nagusiek ere, urtean biko alditasuna izaten zuten.
Henrikek, 1524.an Nafarroako Kantzelaritza edo goi justizi epaitegia sortu zuen Donapaleun. Nafarroako gorte Nagusia ordezkatu zuen Nafarroako kantzelaritzak, erresumako arazo zibil eta kriminal guztiak azken instantzian epaitzen zituen. Kantzelaritza, erregeak izendatutako lehendakari edo bizekantziler batez, sei kontseilariz eta abokatu orokor batez osatuta zegoen. Henrikek, denek euskera, herri xehearen hizkuntza, ezagutu behar zutela agindu zuen.
Txanpongintza birhastekotan, Donapaleuko errege txanpon etxea birantolatzea agindu zuen. Hala ere, txanpongintzaren analisian ikusiko dugun bezala, garaiko dokumentuak galduak dira eta datu asko falta badira ere, ez dirudi Donapaleun txanpongintzarik egin zenik, Labriteko Henrikeren ilobak, Borboiko Henrike III.ak 1579.an Donapaleuko txanpon etxea berriro ireki zuen arte. Labriteko Henrikeren txanpongintzak mota berdinak aurkeztuko ditu bai Nafarroako erresuma eta bai Bearneko jaurerriarentzat, eta Morlaas eta Pau-ko txanponetxeetan landuko dira. Dokumentu eta argibide faltaren ondorioz, ezin izango dugu txanponen jatorrizko txanponetxearen artean bereiztu.
1525.ko Otsailaren 24. eta 25. arteko gauean, armada frantsesak 10.000 hildako utzi zituen Paviako gudazelaian. Frantzisko I., errege frantsesa eta Henrike II. errege Nafarra, gatibu hartu zituzten Karlos V. enperadorearen tropek. Henrikek 22 urte zituen eta Paviaraino joana zen, Nafarroa berreskuratzeko ahaleginetan lagundu zion Frantzisko I.ari bere kanpaina italiardarrean sostengatzeko.
Paviako gudazelaia – Frantzisko I.aren preso hartzea – Bernard Van Orley, XVI mendea – Tapiza – Capodimonte Museoa, Napoli
Porrot eta gatibutzaren ondoren, errege nafarra Pavia bertako gotorlekuan giltzapetu zuten. Bitartean, Frantzisko I.a Madridera lekualdatu zuten, bake eta bahisari negoziazioen hasieraren zai. Hamar hilabeteko gatibutzaren ondoren, 1525.ko abenduaren 13.an, Henrikek ihes egitea lortu zuen, bere logelako sabaian zulo bat egin eta erositako zaintzaile batek emandako esku-eskailera baten bidez, kaleraino jaitsi ondoren. Han, eskailera parean, gizon batzuk zeuden itxaroan zaldiekin. Henrike atxilotzeko asmoz bidaldutako patruila guztien arren, hamabi egun beranduago, garaile bezala iritsi zen heroien oso beharrean zen Frantziako gortera. Karlos enperadoreak itzeleko haserraldia izan zuen, albistea hartu ondoren.
1526.ko martxoaren 17.an, Bidasoa ibaiaren gainean eraikitako pontoi baten gainean, Frantzisko I. aske utzi zuten, Madrideko tratadua zinatu eta bi semeak gatibu bezala Habsburgotarren gortean utzi ondoren. Madrideko tratatuaren arabera, (gero Frantziskok mehatsuen menpean eta derrigortuta zinatu izana salatuko zuena), Frantziako Valois erregetxeak Borgoinatik atera eta Italian zituzten pretentsioak alde batera utziko zituztela hitzeman zuen. Aldi berean, Labriteko Henrikeri inongo laguntzarik ez ematea eta Nafarroako tronuari uko egiteko presio egitera adostu zuen.
Nafarroako Margarita – Jean Clouet 1530 Inguruan
Gertaera guzti hauen ondoren, Henrikek Angulema-ko Margarita, Frantzisko I. erregearen arreba gorteatu zuen. Margarita, Alençon-eko dukesa alarguna, Labrit etxearen lurraldeen aldamenean zeuden Armagnac eta Rodez-eko kondesa ere ba zen. Izan ere, lurralde hauek liskar ugari sortu oi zituzten iraganean bi familia etxeen artean. Margaritak, ezkonsari moduan ekarri zituen bi konderriak 1527.ko Urtarrilaren 24an ospatu zen eskontzara. Margarita, bere senarra baino hamaika urte adinagotua zen, 35 urte bait zituen bere bigarren ezkontzaren unean. Garai honetako errege etxeen eta nobleziaren ezkontza guztiak bezala, bai bat eta bai bestearentzat komenentziazko ezkontza izan zen; orokorrean, elkarrenganako errespetu eta adeitasuna izan zuten, baina ezin dugu intimitate eta konfiantza sakonik aurkitu bikotearen erlazioan.
Henrikek, bere ondarea zabaldu zuen ezkontza honen bitartez. Jatorrizko Nafarroako erregetzaren eta Labrit (Albret)-Foix familiaren buruzagitzaz gain, Guyena-ko gobernadore postua ere jaso zuen Frantzisko I. erregearengandik. Horrenbestez, Henrike, Austriatarren koroaren mugakide ziren hego-mendebaldeko lurralde askoren erregeorde moduko bat bilakatu zen. Ondorioz, bere gobernu eta administrari betebehar ugariek lanpetuta mantendu zuten, Habsburgotarren koroarekin garatutako gerraldi ugarien artean. Hala ere, eginbehar guzti hauen artean, eta ikusiko dugunez, Henrikeren bizitzako asmo eta gura sakonena, Nafarroako erresuma birbateratua berreskuratzea izan zen.
Nafarroako erregeetxearen lurraldeak – Labrit-Foix-Borboi – Bearne eta BeheNafarroa estatu burujabeak ziren, eta ez ziren Frantziako koroaren lurralde feudalak – Gainerakoak bai
Margarita, letra eta kulturadun emakumea, diplomazialari eta idazle jardueratan arduratu zen. Aldi berean, pentsalari eta humanista ugari babestu zituen. Hauek, Bearn-eko Pau eta Labriteko Nerac-eko jauregietan aterpe eta laguntza aurkitu zuten, beraien ideia erreformatzaileak garatu eta adierazteko. Margaritak, Rotterdam-eko Erasmo eta Calvino-rekin izan zituen harremanak, eta Jacques Lefevre bere seme-alaben irakasle-tutore egin ondoren, bere heriotzeraino babestu zuen. Kristau sutsua izanik, Margaritak, erreforma eliza berberaren barnean, eta ez harengandik urrun garatu behar zenaren erabateko ustea zuen eta ondorioz, ez zuen Calvinorekin erlaziorik indartu.
Hemezortzi urte betetzear zegoenean, 1528.ko Irailean, Nafarroako Karlos infantea, anai gazte mina, galdu zuen Henrikek. Karlos, Henrikeren erregeordekoa izan zen Henrike Pavian gatibu egon zen bitartean. Egindako lanaren ondoren anaiaren estimua irabazi ondoren, Italia eta Napoli aldera abiatu zen gudaroste frantziarrarekin, tropa nafarren buru moduan. Frantziarrek porrot berri bat jaso zuten abuztu bukaeran, eta zauriak jaso ondoren, Karlosek gatibu moduan bukatu zuen eguna. Karlos gartzelan hil zen, Irailaren erdi aldera, gaixoak eta zauriek ahulduta.
Baina urte berean, itxaropenak bete zituen Labritarren bihotzak, eta 1528. ko azaroaren 16.an, ordu anitzetako larrialdi ugariren ondoren, Juana edo Jone, etorkizuneko Juana III.a Nafarroako erregina jaio zen. Juan, printze oinordekoa, 1530.eko uztailak 15.ean jaio zen. Une honetan, Margaritak 38 urte zituen dagoeneko, eta oinordekotza izateko aukerak murritzak uste ziren. Hala ere, Vianako printzea, sei hilabetetako epean hil zen, 1530.eko gabon egunean, gurasoen atsekabearen artean.
Bibliografia:
LA CORTE PROTESTANTE DE NAVARRA(1527-1563)- Victor Manuel Arbeloa Muru
HENRI II – ROI DE NAVARRE – Wikipedia link
ENRIQUE II DE NAVARRA – Wikipedia – link
BIOGRAFIAS – ENRIQUE II de ALBRET- Real Academia de la Historia – link
ENRIQUE II de ALBRET – Gran Enciclopedia de Navarra – link
MARGUERITE DE NAVARRE – Wikipedia – link
MARGARITA DE NAVARRA – Gran Enciclopedia de Navarra – link
LOS REYES DE LA BAJA NAVARRA Y SUS DOMINIOS – Blog de Antonio Leon – link
LA CONQUISTA DE NAVARRA – TERCER CONTRAATAQUE NAVARRO (1521) – Wikipedia – link
PRISION Y FUGA DEL REY DE NAVARRA – Joseba Asiron -Nabarralde – link
33° REY DE NAVARRA: ENRIQUE II EL SANGÜESINO- casarealnavarra.com – link
LA FIGURA DEL SANGÜESINO ENRIQUE II DE LABRIT Y MARGARITA DE NAVARRA, EN EL CONGRESO DE HISTORIADORES DE NAVARRA.VIANA. 18-19, SEPTIEMBRE, 2010. – Dr. Jon Oria Osés – link
EL ULTIMO JEFE DE ESTADO EUSKALDUN – Aitzol Altuna – Nabarralde – link
Blog honetan jasotako datu pertsonal guztiak blog honetako edukiak zabaltzeko baino ez dira erabiliko. Datu pertsonalak ez zaizkie inoiz hirugarrenei lagako edo salduko. Edozein unetan baja eman daiteke, gure mezu elektronikoen orri-oineko estekan klik eginez.